Światło i cień

IV Niedziela Adwentu,  2 Sm 7,1-5.8b-12.14a.16; Ps 89, 2-5.27.29; Rz 16,25-27; Łk 1,38; Łk 1,26-38

Już za tydzień będziemy się cieszyć z dnia Narodzenia Pańskiego, dnia, w którym „Światłość przyszła na świat” (J 3,16). Dzisiejsza Ewangelia opowiada o spotkaniu Maryi z aniołem, który mówi jej o tym, że będzie matką Syna Bożego. „Jakże się to stanie?” – pyta Maryja. „Moc Najwyższego okryje Cię cieniem” – odpowiada jej anioł (Łk 2,34-35).

„Wszechmogący Boże, przez zwiastowanie anielskie poznaliśmy wcielenie Chrystusa, Twojego Syna, † prosimy Cię, wlej w nasze serca swoją łaskę, * abyśmy przez Jego mękę i krzyż zostali doprowadzeni do chwały zmartwychwstania.” – to słowa dzisiejszej Kolekty. Mówi ona o drodze, którą mamy przebyć, aby móc cieszyć się pełnią Bożej światłości. Jest też modlitwą o to, by wszystko to, co w naszej ziemskiej drodze jest doświadczeniem ciemności, zostało napełnione sensem przez tajemnicę Męki i śmierci Jezusa. Żeby było cieniem, w którym (choć tego nie widzimy) skrywa się już Moc Najwyższego.

Głos

 

III Niedziela Adwentu, Iz 61,1-2a.10-11; Łk 1,46-50.53-54; 1 Tes 5,16-24; Iz 61,1; J 1,6-8.19-28

„Ja nie jestem Mesjaszem (…). Powiedzieli mu więc: Kim jesteś, abyśmy mogli dać odpowiedź tym, którzy nas wysłali? Co mówisz sam o sobie? Odpowiedział: Jam głos wołającego na pustyni: Prostujcie drogę Pańską”

W odpowiedzi na pytanie o to, kim jest, Jan zawarł dwie zasadnicze sprawy. Po pierwsze powiedział, że nie jest tym, na którego ludzie czekają: Mesjaszem, Eliaszem, prorokiem, który według zapowiedzi miał przyjść na ziemię i dopełnić Bożego dzieła. Po drugie, wyznał, że jest głosem Boga, który rozlega się na pustyni.

Między tymi dwiema wypowiedziami Jana zawiera się prawda o powołaniu chrześcijanina w tym świecie.

Nasze życie też jest głosem Pana, który rozlega się na pustyni. („na pustkowiu, gdzie brzmiały tylko dzikie głosy”, jak mówi jeden z Psalmów). To dzięki nam Bóg ma głos w tym świecie. Każde zwycięstwo Jego Ewangelii, Jego miłości w naszym życiu jest wymowne. Każde słowo pocieszenia czy wsparcia, powiedziane w odpowiednim momencie, mówi coś o Jego współczującej miłości. Każdy odważny sprzeciw wobec zła (obojętnie czy chodzi o zło siedzące w nas czy uderzające w nas z zewnątrz) mówi o Jego mocy. Każde cierpienie znoszone z cierpliwością i nadzieją mówi o Jego Królestwie, które nadchodzi. Można by tak długo wymieniać, dochodząc do spraw najprostszych i najzwyklejszych, związanych z naszą codziennością. Grunt w tym, że jeśli nasze życie stałoby się letnie i bylejakie, to głos Pana przestałby w ogóle być słyszalny…

Z drugiej strony, warto mieć w pamięci drugą część Janowej wypowiedzi: „Ja nie jestem Mesjaszem”. To znaczy, że, niezależnie od tego ile jest jeszcze na tym świecie do naprawienia, ja nie jestem tym, który ma za wszelką cenę budować niebo na ziemi. J.P.Sartre pisząc o tym, czym różni się moralność chrześcijanina od moralności ateisty, podkreślał, że ten drugi dla dobra ludzkości jest zobowiązany zrobić wszystko, nie cofając się nawet przed zbrodnią. Chęć zachowania własnej nieskazitelności moralnej byłaby dla niego moralnym egoizmem. Tymczasem chrześcijanin ma jedno zadanie: wypełnić to, czego Bóg od niego oczekuje. W odróżnieniu od ateisty, nie musi próbować odgrywać roli, która przynależy samemu Bogu.

Dwie wypowiedzi Jana zakreślają granice naszej odpowiedzialności. Proste? Czasem tak, czasem nie. Bo nieraz lenistwo i niechęć do narażania się może się skrywać za maską niechęci odgrywania roli Pana Boga, a, z drugiej strony, w imię Boże można przeprowadzać próby reformowania świata według własnej, niekoniecznie sprawiedliwej wizji. Na te niebezpieczeństwa nie będzie narażony tylko ten, kto krok po kroku stara się zbliżać do Tego, który stoi pośród nas, bliski a zarazem nieznany (por. J 1,26).

Początek Ewangelii

II Niedziela Adwentu, Iz 40,1-5.9-11; Ps 85,9-14; 2 P 3,8-14; Łk 3,4.6; Mk 1,1-8

„Początek Ewangelii Jezusa Chrystusa, Syna Bożego...”

Jak się zaczynają Ewangelie? Każda inaczej. W różny sposób Ewangeliści wprowadzają nas w Dobrą Nowinę o Jezusie. Pokazują różne ścieżki, którymi do Niego dochodzimy. Żadnej z nich nie możemy pominąć, ale być może na różnych etapach życia któraś z nich jest tą najbliższą…

1.Ewangelie Łukasza i Mateusza zaczynają się opowiadaniem o wydarzeniach związanych z Narodzeniem i dzieciństwem Jezusa. W taki sposób zaczynała się Ewangelia naszego dzieciństwa; opowiedziano nam historię, której sens uczyliśmy się potem co roku odczytywać coraz głębiej, przeżywając Boże Narodzenie. W pięknych zwyczajach świątecznych widzieliśmy blask, którego źródło znajdowało się głębiej niż w samej radości płynącej ze śpiewania kolęd czy dzielenia się opłatkiem…

Opowieść o Bożym Narodzeniu została w nas głęboko jako jedna z najpiękniejszych, usłyszanych kiedykolwiek. Pełna ciepła, czysta i prosta - jak czysty i prosty jest świat dziecka. Czy potrafimy jeszcze w jej świetle zobaczyć siebie? Czy może została wśród innych pięknych, nieraz baśniowych opowieści, które miło sobie czasem przypomnieć, ale które wśród splątanych i nieoczywistych ścieżek dorosłego życia stają się właśnie już tylko wspomnieniem świata bezpowrotnie utraconego?

2.Dziś słyszeliśmy zupełnie inny początek Ewangelii. Św.Marek dał nam usłyszeć głos Jana Chrzciciela, który wzywał do nawrócenia i mówił o bliskości Tego, który ma przyjść. I właśnie od tego wezwania zaczynała się Ewangelia dla tych wszystkich, którzy przyjmowali wiarę w Jezusa już jako dorośli.

Mówiąc innymi słowami – pierwsze słowa Ewangelii Marka to wezwanie do odwrócenia się od grzechu, zmiany tego wszystkiego, co w naszym życiu jest bylejakie lub po prostu złe. Wyprostowania ścieżek, odrzucenia tego wszystkiego, co ma choćby pozór zła: kłamstwa, egoizmu, zazdrości, obojętności na tych, którzy żyją obok nas, nieumiejętności słuchania, szukania we wszystkim przyjemności i zysku… Można by było długo wymieniać. Nieraz trudno jest przyjąć, że to my właśnie potrzebujemy nawrócenia z tego wszystkiego. Ale jeszcze większą trudnością może być to, że nawet widząc w swoim życiu grzech, nie mamy nadziei na to, że coś się jeszcze uda zmienić. To dlatego trzeba pamiętać, że dzisiejsze słowa Jana Chrzciciela to nie tylko wezwanie do zmiany życia, ale też Dobra Nowina o bliskości Jezusa, który naprawdę może w nas tego dokonać. Który może „obniżyć w nas wszystkie pagórki” i „podnieść wszystkie doliny” (każdy, kto kiedykolwiek widział początek prac inżynieryjnych tego typu, np. przy budowie autostrady, wie, że nieraz sporo czasu musi upłynąć, zanim porozkopywane pola i świeżo wykarczowane kawałki lasu zmienią się w piękną autostradę – a jednak wcale nie są głupi czy naiwni ci, którzy się za to biorą).

3.I wreszcie czwarta Ewangelia. Jan na początku umieszcza tekst bardzo odległy od tych, które na co dzień czytamy: spokojną medytację o Słowie, które było na początku u Boga, a potem stało się Ciałem. O Słowie, które było życiem i światłością ludzi.

Niezwykłe jest to, że pisze to jedyny uczeń, który wtedy, gdy Jezus umierał, nie uciekł spod Krzyża. To właśnie Jan, ten, który widział z bliska godzinę ciemności, jest w stanie dostrzec pełny blask Bożego Światła. Widzi sens w tym, co, po ludzku patrząc, było zupełnie bez sensu. Dlatego może z całą mocą poświadczyć, że „Światłość w ciemności świeci i ciemność jej nie ogarnie”.

4.Wydaje się, że tylko starając się usłyszeć w naszym „dzisiaj” dobrą nowinę o nawróceniu i o bliskości Boga, będziemy mogli na nowo odczytać sens Ewangelii Jezusowego dzieciństwa i otworzyć się na Światło, o którym dał świadectwo św. Jan.

Jaki był św. Andrzej?

Zawsze wydawało mi się że Andrzej to jeden z tych Apostołów, których głównie znamy stąd, że ich imię pojawia się w spisie Apostołów w Ewangelii. Tymczasem o Andrzeju wiadomo całkiem dużo, ma w Ewangelii swoje pięć minut i nawet kilka razy słyszymy jego głos.

1.W czwartym rozdziale Ewangelii Mateusza czytamy o tym, jak Jezus po czasie spędzonym na pustyni zaczyna nauczać w Galilei i mówić: „Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię, albowiem bliskie jest Królestwo niebieskie” (Mt 4,17). Zaraz potem widzimy Jezusa nad brzegiem jeziora Galilejskiego. Nauczyciel spotyka dwóch braci, Piotra i Andrzeja, mówi „pójdźcie za Mną” i z prostych rybaków robi rybaków ludzi. Powołanie Piotra i Andrzeja to pierwszy owoc głoszonego przez Jezusa nawrócenia. Odtąd już do końca powołanie do pełnienia konkretnej roli w Kościele będzie dla nich nierozerwalnie związane z wezwaniem: „Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię!”. (czy nie jest tak z każdym powołaniem chrześcijańskim, o czym czasami się zapomina?)

2.Andrzej był też przy rozmnożeniu chlebów na pustyni. To on zobaczył młodego chłopca, który miał ze sobą pięć chlebów jęczmiennych i dwie ryby (J 6,9). Zaraz jednak przytomnie stwierdził, że dla tłumu zgromadzonego na pustyni te pięć chlebów i dwie ryby to tyle co nic. Papież Benedykt XVI, komentując ten tekst, wskazał na realizm Andrzeja, na to, że nie bał się powiedzieć o  niewystarczalności zwyczajnych, ludzkich środków w rozwiązaniu trudnej sytuacji w której się wszyscy znaleźli. Z drugiej strony, ważna jest też chyba jego spostrzegawczość. Przecież tylko on zobaczył tego chłopca z chlebami. W sytuacji wszechogarniającego braku potrafił zauważyć pozornie nieistotny drobiazg, który stał się punktem wyjścia dla uczynionego przez Jezusa cudu.

3.Wreszcie epizod, który rozgrywa się niedługo przed Paschą Jezusa. Andrzej staje się pośrednikiem dla jakichś Greków, którzy byli akurat w Jerozolimie i bardzo chcieli zobaczyć Jezusa. Ale zamiast zaprowadzić ich do Mistrza i powiedzieć: „patrzcie, to jest Mesjasz!”, oddaje głos samemu Jezusowi. A Jezus mówi o ziarnie, które musi wpaść w ziemię i obumrzeć, żeby wydać plon; ma na myśli czekającą Go Mękę 

(J 12,23). Wie, że Jego misja jest zrozumiała tylko w świetle Krzyża, że to właśnie tam ujawni się Jego moc. W tej scenie Andrzej jest z jednej strony tym, który bardzo chce przyprowadzić ludzi do Jezusa, pozwolić im Go zobaczyć. Z drogiej strony, nie ulega pokusie prostowania na siłę ich ścieżek („Odbierz mi chęć prostowania cudzych ścieżek” – słowa z pięknej modlitwy św.Tomasza z Akwinu), upraszczania Jezusowego orędzia, zagłuszania Jego głosu, wygładzania kantów Krzyża, żeby przypadkiem ktoś się nie przestraszył i nie zniechęcił. Zostawia ich sam na sam z Jego Słowem; wierzy, że choć jest trudne, to samo w sobie ma moc wydać w nich owoc.

4.W Ewangelii nic nie ma o tym, jak zachował się Andrzej w czasie Męki. A skoro nic nie ma, to znaczy że się przestraszył i uciekł, jak wszyscy pozostali. Nie dorósł do swojego imienia, które po grecku znaczy „mężny”, zostawił Przyjaciela i Mistrza samego; może przeraził się tego, co go mogło spotkać albo po prostu zwątpił. A jednak potem zapisał się w dziejach jako misjonarz i święty męczennik.

Myślę że Andrzej po prostu zrozumiał, że źródłem jego męstwa nie ma być ani poczucie bycia „po właściwej stronie”, w zwycięskiej drużynie Jezusa, ani przekonanie o własnej sile i niezłomności (która się dała złamać niespodziewanie szybko…), ale wiara w moc Ukrzyżowanego, silniejsza niż jakakolwiek jego ludzka słabość czy klęska.

Potrójne jest przyjście Pana...

I Niedziela Adwentu, Iz 63,16b-17.19b; 64,3-7; Ps 80,2ac.3b.15-16.18-19; 1 Kor 1,3-9; Ps 85,8; Mk 13,33-37

„Wiemy, że potrójne jest przyjście Pana. Trzecie jest pośrodku między dwoma pozostałymi. Te są jawne, trzecie nim nie jest. Za pierwszym swoim przyjściem Pan był widziany na ziemi i przebywał wśród ludzi, bo jak sam o tym mówi: ujrzeli i znienawidzili. Gdy nastąpi ostatnie przyjście, wtedy "wszyscy ludzie ujrzą zbawienie Boże" i "będą patrzeć na Tego, którego przebodli". Ale pośrednie przyjście, o którym mówimy, jest ukryte i tylko wybrani widzą Pana w sobie, a ich dusze dostępują zbawienia. A więc: pierwsze przyjście jest w ciele i słabości, to pośrodku w duchu i mocy, ostatnie zaś w chwale i majestacie.”

(św. Bernard z Clairvaux, V Kazanie Adwentowe)

Pierwsze przyjście Chrystusa już się dokonało, kiedyś, w Betlejem. Bóg narodził się jako bezbronne Dziecko. Wśród ciemności tego świata, w chłodzie stajni, w obcej ziemi, wszedł w nasz świat i w nasze życie. Słaby, bezbronny wobec okrucieństwa i nienawiści Heroda (i wszystkich Herodów tego świata), a jednak w swojej słabości Mocny. Czuwanie w obliczu tego pierwszego przyjścia wiąże się z oczekiwaniem na obchód Świąt Bożego Narodzenia. Warto sobie jednak uświadomić, że ten cudowny blask oczekiwanych przez nas Świąt, cała Bożonarodzeniowa atmosfera i świąteczne zwyczaje do których jesteśmy przywiązani, to tylko odbicie blasku tej Światłości, która raz już zajaśniała w ciemności naszego świata i której żadne ciemności nie ogarną.

Drugie przyjście (które Bernard nazywa trzecim) jest tajemnicze. W zeszłym tygodniu czytaliśmy w Ewangelii, że nawet Ci, którzy nie przegapili spotkania z przychodzącym Królem, byli mocno zdziwieni, kiedy na koniec się dowiedzieli, że w tych wszystkich spotykanych ludziach spotykali Jego samego. Czuwanie w tym wypadku oznacza na pewno życie tu i teraz, bycie obecnym w tym momencie życia, który akurat przeżywamy. To brzmi banalnie i ogólnikowo, ale myślę że wcale nie są specjalnie rzadkie takie sytuacje, kiedy np. tak jesteśmy zafiksowani na punkcie jakiejś osoby, że przed naszymi oczyma będą przechodziły tłumy ludzi, takich którzy nas potrzebują i takich, którzy wychodzą nam naprzeciw z otwartym sercem, a my ich w ogóle nie zauważymy. Można żyć ciągle przeszłością albo ciągle marzeniami lub obawą odnośnie przyszłości, której nie znamy, a zupełnie zaniedbać to co się dzieje akurat teraz. W ten sposób można się też zupełnie minąć z Chrystusem.

Wezwanie „czuwajcie!”, z którym Jezus zwraca się do nas w dzisiejszej Ewangelii, powtarza się jeszcze raz, w następnym rozdziale Ewangelii Marka. „Zostańcie tu i czuwajcie!” mówi Jezus do swoich najbliższych uczniów, którzy są z Nim w Ogrójcu. Myślę że w adwentowym czuwaniu powinno być też miejsce na łączność z tymi, którzy, podobnie jak my będąc członkami Ciała Chrystusa, cierpią prześladowania z powodu wiary. Taka łączność może polegać choćby na modlitwie za nich.

Trzecie przyjście Chrystusa to przyjście u końca czasów. Dzisiaj oczekiwanie na przyjście Chrystusa w chwale spotyka się najczęściej w formie zsekularyzowanej – jako trwożliwe oczekiwanie na koniec świata. Tymczasem nadzieja na to, że tak u początku, jak i u końca historii świata (a także historii każdego człowieka, bo śmierć jest dla umierającego właśnie końcem jego świata) stoi kochający nas Bóg, była kiedyś znakiem rozpoznawczym chrześcijan. Czy my dziś możemy z czystym sumieniem zawołać, jak owi chrześcijanie pierwszych wieków: „Marana tha!” - „Przyjdź Panie!” ? Raczej byśmy dodali: „Przyjdź Panie, ale jeszcze nie teraz…”. Adwent jest czasem, w którym warto się zastanowić, co (oprócz zwyczajnego strachu przed utratą tego co własne i znajome) sprawia, że nie chcielibyśmy się spotkać z Chrystusem już dziś. Jest więc czasem danym nam dla nawrócenia.

Uroczystość Jezusa Chrystusa, Króla Wszechświata

Tej niedzieli nic nie napiszę, ale polecam bardzo dobry tekst o tym, co to znaczy że Chrystus jest Królem:
http://dominikanie.pl/polecamy_x/polecamy/news_id,3072,odkrywanie_krolewskosci_chrystusa.html

XXXIII Niedziela Zwykła Prz 31,10-13.19-20.30-31; Ps 128,1-5; 1 Tes 5,1-6; J 15,4.5b; Mt 25,14-30

"Ten zaś, który otrzymał jeden, poszedł i rozkopawszy ziemię, ukrył pieniądze swego pana."

1. Dlaczego trzeci sługa tak marnie skończył? Po pierwsze, najprawdopodobniej nie mógł oprzeć się palącemu uczuciu zazdrości (ten ma pięć, ten ma dwa, a ja tylko jeden – eee, to już nawet nie warto czegokolwiek zaczynać, lepiej się gdzieś schowam). Po drugie, kierował nim lęk („Bojąc się więc…”). Po trzecie, czas nieobecności pana chciał przeżyć wygodnie, z wykluczeniem wszelkiego ryzyka i wysiłku, być może maskując to skromnością i niewielkimi wymaganiami co do życia (pan dobrze wiedział co się za tym kryje, stąd słowa, które dla nas brzmią może nawet za ostro: „Sługo zły i gnuśny!”).

2. Zazdrość, lęk, wygodnictwo. Trzy rzeczywistości, które bardzo utrudniają lub wręcz uniemożliwiają twórcze i piękne życie. Zarazem rzeczywistości wyjątkowo poplątane, co do  których nie sposób nieraz rozróżnić, ile jest w nich grzechu, a ile bólu i bezsilności, której człowiek sam w sobie nie jest winien. Ile świadomego odrzucenia pracy nad sobą i nad swoim życiem, a ile bezwładu naszej upadłej i poranionej natury. Wszystkie trzy są jak węzły, które sam Bóg może w nas rozplątać (a na rozplątywanie węzłów, w przeciwieństwie do ich rozcinania, potrzeba czasu). 

Pamiętając o tym, warto jednak mieć też w pamięci to, że w Ewangelii wszystko co wielkie i piękne, zaczyna się od rzeczy małych. Dlatego zwyczajne dostrzeżenie tych rzeczywistości w naszym życiu, pokorna modlitwa o uwolnienie z nich i każdy, najmniejszy nawet krok w stronę wolności mogą być ewangelicznym ziarnkiem gorczycy, z którego Bóg wyprowadzi nieskończenie więcej dobra niż się spodziewamy.

3. I na koniec cytat, trochę a propos zakopywania talentów.

„Kochać – to znaczy być narażonym na cierpienie. Pokochaj cokolwiek, a niewątpliwie coś schwyci twoje serce w kleszcze; może ono nawet pęknąć. Jeśli chcesz być pewien, że pozostanie nietknięte, nie powinieneś go nikomu oddawać, nawet zwierzęciu. Opakuj serce starannie w ulubione nawyki i drobne przyzwyczajenia, unikaj wszelkich komplikacji, zamknij je bezpiecznie w szkatułę czy trumnę swego egoizmu. Ale w tej szkatule, bezpiecznej, ciemnej, nieruchomej i dusznej serce się zmieni. Nie pęknie, ale stanie się nietłukące, niedostępne, nieprzejednane. Alternatywą tragedii lub co najmniej ryzyka tragedii jest potępienie. Piekło to jedyne miejsce poza niebem, gdzie jest się całkowicie zabezpieczonym przed całym ryzykiem i wszystkimi perturbacjami miłości.”  (C.S.Lewis)

Modlitwy czy modlitwa?

„Trwały roztargnienia, ale teraz [Benedykt] cierpliwie znosił ów nieustanny zalew małości, niedorzeczności, dziecinnego przypatrywania się sobie, najbardziej niespodziewanych przypomnień, podmywający, zatapiający prawie myśli ważne. Niby pływak, próbował trzymać głowę ponad nim. Mnich Roman dał mu psałterz i na nim coraz więcej się modlił.”

(Hanna Malewska, „Przemija postać świata”, Pax 1972, s.123)

Być może ten opis modlitwy świętego Benedykta oddaje też to, jak Ty się czujesz w czasie swojej modlitwy. Jak na złość, w tej chwili kiedy najbardziej Ci zależy na tym, żeby się skupić, przez Twoją głowę przelewa się cała rzeka wrażeń, wspomnień, myśli i zmartwień…

Nie ma żadnego cudownego lekarstwa na roztargnienia na modlitwie (przynajmniej ja takiego nie znam). Jeśli jednak trudno jest Ci poskładać myśli, żeby powiedzieć Panu Bogu coś swoimi słowami, to może warto zaufać słowom, które ktoś kiedyś ułożył za Ciebie…

Ja sam długi czas nie mogłem się zdobyć na takie zaufanie. Świat modlitewników, nowenn, litanii, i koronek wydawał mi się zupełnie obcy. Być może był czymś dobrym dla mojej Babci i jej koleżanek, ale na pewno nie dla mnie…

Niedawno odkryłem, że ten świat wcale taki obcy nie jest. I że niektóre modlitwy, które musieliśmy wspólnie odmawiać w seminarium albo które dostawałem jako pokutę po spowiedzi, stały mi się naprawdę bliskie. Kiedy powtarzam ich słowa z uwagą, stają się jakby echem tego Słowa, które Bóg wypowiadał przy stworzeniu świata. Słowa, które wyprowadzało świat z ciemności i bezładu, porządkując go.

Chrześcijanie, w przeciwieństwie do wyznawców innych religii mieli zawsze wielkie zaufanie do słów. Cieszyłbym się, gdyby to, co tu piszę, obudziło w kimś takie zaufanie i przekonało do tego, że „odmawianie modlitw” wcale nie musi być przeciwieństwem modlitwy płynącej z głębi serca, a w niektórych sytuacjach taką modlitwę w ogóle czyni możliwą. Naprawdę warto przełamać swoją niechęć i przewertować nawet pierwszokomunijną książeczkę, gdzie pośród twórczości religijnej nie najwyższych lotów można znaleźć rzeczy tak zwyczajne, tak piękne i tak głębokie jak np. Litania do Serca Pana Jezusa (która jest także modlitwą o dobre serce – „…uczyń serca nasze według Serca Twego…”).

Druga rzecz, do której chciałem zachęcić, jest zupełnie prosta: spróbuj znaleźć w Księdze Psalmów niezbyt długi Psalmu, który Ci się jakoś szczególnie podoba, i naucz się go na pamięć. Naprawdę przydaje się potem w najmniej spodziewanym momencie…